Stedendriehoek
In Apeldoorn woonden gedurende de Tweede Wereldoorlog veel Joodse burgers. Van hen zijn er 414 in de oorlog, vooral in concentratiekampen, omgekomen. De werkgroep Gedenkstenen Joods Apeldoorn is op zoek naar getuigenissen van mensen die op een of andere manier in contact waren met Joodse Apeldoorners. Zij probeert door middel van verhalen en het plaatsen van gedenkstenen hen te blijven herdenken.
Voorzitter Roeland Oudejans-Albers is van kinds af aan al geïnteresseerd in geschiedenis en in het bijzonder de Tweede Wereldoorlog. Nadat hij diverse herdenkingen – waarbij struikelstenen werden geplaatst – in onder andere Zwolle en Deventer had bijgewoond, ging hij naar de gemeente Apeldoorn om te vragen of er ook hier zoiets was. Nee, was het antwoord. Maar de gemeente stond er wel voor open. De ideeën lagen er om een groot monument te plaatsen ter nagedachtenis van de Joodse slachtoffers of om meerdere kleine monumenten te verspreiden door Apeldoorn. Dit tweede leek Roeland een goed idee. Na een oproep vormden vier man, die elkaar nauwelijks tot niet kenden, samen een werkgroep. Na anderhalf jaar voorbereiding werden in augustus 2018 de eerste 25 gedenkstenen gelegd op zeven adressen. Onderhand zijn dit er circa 160 door heel Apeldoorn.
Een mens is pas vergeten, wanneer zijn naam is vergeten
– Talmoed Bavli
Het doel is om uiteindelijk voor ieder slachtoffer een gedenksteen neer te leggen. De lijst bestaat momenteel uit 420 slachtoffers, maar hier komen nog zo nu en dan namen bij. De gedenkstenen worden tijdens een ceremonie op een of meerdere adressen geplaatst. Ook basisschoolscholieren worden hierbij betrokken. “Vooraf krijgen de kinderen een gastles van een Joodse overlevende. Vervolgens gaan we naar een adres om de steen te leggen. Het is een stuk educatie, zodat kinderen weten wat er in de buurt is gebeurd.”
Wegens de coronamaatregelen is het al een tijdje niet meer mogelijk om een ceremonie te organiseren. “Half oktober hebben we met een school de laatste gedenksteen geplaatst aan de Emmalaan. Van november tot en met februari doen we normaal gesproken ook niet zo heel veel, maar nu ligt het helemaal stil. Het is niet anders. Het is vooral lastig dat je niet goed weet waar je aan toe bent, maar dat heeft iedereen. Zodra we weer met tien tot vijftien mensen samen buiten mogen komen, gaan we weer beginnen.”
De reacties van buurtbewoners zijn over het algemeen positief. “Meestal zijn mensen enthousiast, maar helaas niet altijd. We komen altijd langs voor we de steen plaatsen. Dat overvalt mensen soms. Toch is de huiseigenaar vaak wel aanwezig op de ceremonie. Vaak nodigt hij of zij de familie van het slachtoffer ook uit om een rondje door het huis te lopen. Wat we terughoren is dat huiseigenaren regelmatig mensen zien stilstaan om naar de gedenksteen te kijken. Voor onze website heb ik verschillende in memoriam-verhalen geschreven. Deze worden ook wel meegenomen. Daarnaast worden weleens kiezelstenen (een oud joods gebruik, red.) op de monumenten gelegd.”
Sinds 1 november valt de werkgroep onder Stichting Apeldoornsche Bosch. Hoewel het voor de buitenwereld leek alsof deze twee entiteiten naast elkaar bestonden, hadden zij achter de schermen al jaren contact. “Het is mooi om te laten zien dat we samen optrekken. We hebben dezelfde doelgroep en veel overlapping. De werkgroep zal een keer klaar zijn. Het is mooi dat Het Apeldoornsche Bosch als paraplu fungeert waaronder je kunt werken.”
Nadat de werkgroep eerder in de media was verschenen, kreeg zij bericht over de Joodse familie Hoogstraal-de Haan. “Een vroegere buurjongen had nog herinneringen. Hij was ouder dan het Joodse jongetje Herman Hoogstraal en nam hem weleens mee op de fiets. Hij liftte dan mee door het oude Apeldoorn.”
Ook kreeg zij bericht van een man die iets kon vertellen over het Joodse gezin Schäfer-Kleinmeyer aan de Zwolseweg. “Hij was destijds een jaar of 12. Hij vertelde dat het teruggetrokken mensen waren en dat was voor hem opmerkelijk. Hoewel het geen gezin was waar je even binnenliep, werden ze wel geaccepteerd door de buurt. Er ontstond veel reuring toen de buurtbewoners hoorden dat het gezin was afgevoerd.”
Door de verhalen van Joodse slachtoffers in beeld te krijgen, wordt er meer kleur en context aan het verleden gegeven. “Ik vind het indrukwekkend om de verhalen te horen. Veel wat wij doen is onderzoeken en dat is vrij statisch. Door de verhalen krijg je meer een idee hoe mensen het hebben ervaren.” Bij dezen wil de werkgroep dan ook een oproep doen aan iedereen die zich nog iets kan herinneren uit die tijd. Men kan contact opnemen door te mailen naar info@gedenkstenen-apeldoorn.nl. Meer informatie vindt men op de website www.gedenkstenen-apeldoorn.nl. Hier kan men ook de geschreven verhalen over onder anderen de familie Hoogstraal-de Haan en het gezin Schäfer-Kleinmeyer vinden.
